Hazret-i Peygamber, “Ameller niyyetlere göredir” buyurarak ibâdetlerde niyyetin ehemmiyetine işaret etmiştir. Namaz, oruç, zekât gibi ibâdetler niyyetsiz sahih olmaz. Kur’an-ı kerîm okumak, vakıf kurmak, yemek yedirmek gibi mübahlar da niyyet ile ibâdet olur. niyyet edilmemişse ibâdet olmaz. Çünki bunları müslüman olmayanlar da yapabilir.

Mâlikîler, vakti, ihtiyarî ve zarurî olmak üzere iki kısma ayırmışlardır. İhtiyarî vakit, mükellefin o vakit içinde edâ etme serbestisine sahib olduğu bir zamandır. Zarurî vakit de bundan sonra gelir. Zarurî denmesinin sebebi, bu vaktin; dalgınlık, hayız görme, bayılma, delirme ve benzeri zaruret hallerine benzemesinden ileri gelmektedir. Bu saydığımız zaruretlere mâruz kimselerin, namazlarını zarurî vakit içinde kılmaları günahkâr olmalarına neden olmaz. Ama bunlardan başka hiçbir özrü olmayan kişilerin bu vakitte namaz kılmaları, günaha girmelerine neden olur. Ancak ihtiyarî vakit içinde bir rek'at namaz kılmış olurlar da namazın geri kalan kısmı zarurî vakte aşacak olursa bundan ötürü günahkâr olmazlar.

Sabah namazının ihtiyarî vakti, fecr-i sâdığın doğmasından itibaren, açık bir aydınlığın meydana gelmesine kadar devam eder. Açık aydınlık, açık havada normal gözün yüzleri görebileceği ve seçebileceği bir aydınlıktır. Sabah namazının zarurî vakti ise bu ihtiyarî vaktin ardı sıra başlayıp güneşin doğuşuna kadar devam eder.

Öğle namazının vakti, güneşin zeval noktasına varmasından hemen sonra başlar. Yani bu vakit, güneşin tam tepeden batıya doğru meyletmesi anında başlayıp her şeyin gölgesinin kendi misline varmasına kadar devam eder. Bu, öğle namazının ihtiyarî vaktidir. Zarurî vaktine gelince bu, ikindinin ihtiyarî vaktinin girmesinden, ikindi namazı sığacak kadar bir zaman müstesna olarak günbatımına kadar devam eder.

İkindi namazının vakti, her şeyin gölgesinin zeval anındaki gölgesine ek olarak kendi mislini aşması anında başlar. Bu ihtiyarî vakittir. Güneşin sararıp batmaya yüz tutmasından batışına kadar da zarurî vakittir.

Akşam namazının vakti, güneş kursunun ufukta kaybolmasıyla başlayıp kırmızı şafağın yine ufukta kaybolmasıyla sona erer. Akşam namazının ihtiyarî vakti, abdest alıp, varsa necâsetten temizlenmek, avret yerini örtmek, ezan okuyup kaamet getirmek gibi şartları ifa edip namazı kılabilecek kadar zamandır. Şu halde bahsi geçen şartları daha önceden yerine getiren kimse, akşam namazını, vaktin başlamasından itibaren bu şartlan ifa etmeye yetecek kadar bir zaman geciktirebilir. Bu geciktirme, mezkûr şartların normal olarak yerine getirilebileceği kadar bir müddetle takdir edilmelidir. Vesveseli bir kişinin uzatmasına itibar yoktur. Zarurî vakit, bu ihtiyarî vaktin peşi sıra başlar ve ufuktaki aydınlığın kayboluşuna kadar devam eder.

Yatsı namazının ihtiyarî vakti, batı ufkundaki kırmızı şafağın kaybolmasıyla başlayıp gecenin ilk üçte birinin sona ermesine kadar devam eder. Zarurî vakti de ihtiyarî vaktin hemen ardı sıra başlayıp fecrin doğuşuna kadar devam eder. Kişi özürlü olmadıkça yatsı namazını zarurî vakte bırakmakla günahkâr olur.

Görülüyor ki, Mâlikî mezhebinde sadece yatsı namazında değil, bütün namazlarda namazın muayyen bir zaman içinde kılınmaması hâlinde günah oluyor. Mâlikîlere göre namazı ihtiyarî vaktinde kılmayan günahkâr oluyor; ancak namazı kazâya kalmış olmuyor. Nitekim Hanefî mezhebinde de ikindi namazını güneş batarken kılmak tahrimen mekruhtur. Akşam namazını da yıldızlar çoğaldıktan sonraya bırakmak böyledir. Ancak hiç birinde namaz kazâya kalmış değildir. Bu vakitlere riayet namazın sıhhat şartı değildir. Namazı ihtiyarî vaktinden sonra kılan kimse Mâlikî mezhebinin şart ve müfsidlerine uymuş demektir.

Bunların tümânînet ile alâkası yoktur. Tümânînet, kıyam, rükü, kavme, celse ve teşehhüdde uzuvların hareketsiz hâle gelmesi demektir. Böylece önceki rükünden bu rükne intikal edildiği anlaşılmış ve böylece rükünler karışmamış olur. Ta’dil-i erkân ise, hiç değilse bir sübhanallah diyecek kadar sâkin durmaktır. Bu ikisinin hükmü ihtilaflı olmakla beraber, vâcibdir. Yoksa o rükün yapılmamış gibi olur.

Mâliki mezhebinde hayzın azamî müddeti mutlak olarak 15 gün değildir. Mâlikî mezhebinde mübtedi (ilk defa hayz görecek) için 15 gün, mutâde (âdeti olan kadın) için ise 15 günü aşmamak kaydıyla âdetinin 3 gün fazlasıdır. Kan 10 günden sonra devam ediyorsa Hanefî’de istihaza olduğundan namaza devam eder. Bu kadın Mâlikî mezhebini taklid ediyor ve âdetinin 3 gün fazlası 10 günden fazlaysa, namazı bırakır. Âdetinin 3 gün fazlasına kadar böyle yapar. Sonra âdeti bitiminden itibaren 3 gün fazlasına kadar kan gelen günlerdeki namazlarını kazâ eder. Çünki Hanefî mezhebinden çıkmış değildir. 10. günden sonra gelen leke Hanefî’de istihazadır. Mâlikî’de şayet âdetinin 3 gün fazlası 10 günü aşıyorsa, hayz devam ediyor sayılır. Binaenaleyh namazı bırakır, kesilince de gusleder. Mâlikî mezhebini taklid eden Hanefî kadın, Mâlikî'ye göre de âdet değişimini takip etmelidir.

Hanefi mezhebine göre kan 10 günü aştığından, âdeti kadarı hayz olur. Âdetinden sonra gelen kanlar istihaza olacağından, bu günlerde kılmadığı namazları kaza eder. Temizlik müddeti de  âdetinden sonra başlar. Bu temizliğe kan karıştığından fâsiddir. Böyle bir temizlik, temizlik âdetini değiştirmez. Meselâ hayz âdeti 5 gün ise, ilk 5 gün hayzdır ve  bundan sonraki kanlı 12 gün ise istihazadır. 5. günden 10. güne kadar kılınmayan namazlar kaza edilir. Temizlik hayz âdeti olan 5. günden itibaren başlar.

Hanefî ve Hanbelî mezhebinde gusl abdestinde ağzın içini yıkamak farz ise de, Mâlikî ve Şâfiî mezhebinde farz değildir. Bir kimsenin bir ameli, bir ibâdeti dört mezhebden birine göre sahih ise, tamamdır, bir şey lâzım gelmez. Hele bu iki mezhepten birini taklit ederse hiç mesele kalmaz. Gusl abdesti alıp, namaz kılan birine, ağzında diş dolgusu veya kaplaması olduğu için gusl abdestinin ve namazlarının sahih olmayacağını söylemek yerine, kurtuluş yolu bildirmek gerekir. Kaplama ve dolgusu olan Hanefîler böylece, “Ümmetimin müctehidleri arasındaki ayrılık, rahmet-i ilahiyyedir” hadîs-i şerifindeki rahmete kavuşurlar inşallah. İbâdet yapmakta veya haramdan sakınmakta harac (zorluk) olunca, harac bulunmayan başka bir mezhebi taklid etmek usul-i fıkh kâidesidir.

Bazı âlimler diş dolgusu ve kaplamayı sıhhati muhafaza çerçevesinde câiz görür; ama dişe yapışıp altına su geçmeyen hamurun gusle mâni olduğu istikametindeki Hanefî kavline kıyasen, bu kişinin guslünün Hanefî mezhebine göre câiz olmayacağından, Mâlikî veya Şâfiî mezhebini taklid etmesi gerektiğini söyler. Nitekim bir talebesi Abdülhakîm Arvâsî’ye gelip “Ben bugün Bayezid Câmii’nde bir vâiz dinledim. Ağzında kaplama dişi olanların guslü sahih olmaz. Binaenaleyh cünüplükten kurtulmazlar” dediğini nakletmiş. Abdülhakîm Efendi ise, “Doğru söylemiş, ama noksan söylemiş. Eğer Şâfiî mezhebini taklid ederse cünüplükten kurtulur” buyurmuş. Abdülhakîm Efendi’nin talebelerinden Hüseyn Hilmi Işık Efendi de hocasının bu fetvâsını nakleder. Deriye yapışan mumun ve ağza yapışan hamurun altına su geçirmediği için gusle mâni olduğu hükmüne dayandırarak müdafaa eder.

Seyyid Abdülhakîm Efendi, gayrı matbu Namaz Risâlesi’nde buyuruyor ki: “Ağzın ve burnun içini yıkamak, ya’ni buralara suyu îsâl etmek Şâfiî’de farz değildir. Hanefî mezhebinde ise, buralara suyu îsâl etmek farzdır. Bunun içindir ki, Hanefî mezhebinde olanlar, dişlerini kaplatamazlar ve doldurtamazlar. Çünki buralara su isabet etmez. Dişini kaplatan veya doldurtan, Şâfiî mezhebini taklid eder.” Gusl abdestinde, Hanefî mezhebine göre ağzın içini yıkamak farz olduğundan, diş dolduran veya kaplatanların Mâlikî veya Şâfiî mezhebini taklid etmeleri lâzımdır. Zira bu iki mezhebde guslederken ağzın içini yıkamak farz değildir. Hilmi Işık, Seâdet-i Ebediyye, s.132-136.

Diş dolgusu ve kaplaması son zamanlarda ortaya çıkmış bir meseledir. Osmanlı ulemâsından Bolvadinli müderris Yunuszâde Vehbi Efendi gibi zâtlar da diş kaplaması ve dolgusunun, gusül abdesitine mani olduğu yolunda fetvâ vermiştir. (İctihada Dair, Sırat-ı Müstekim, Cilt: 3, Aded: 57, 24 Eylül 1325, Sahife: 74) Ömer Nasuhi Bilmen’in de son günlerinde bu fetvâyı kabul ettiğini kendisinden bizzat nakleden -Prof. Dr. Zeki Çıkman, Prof. Dr. Mustafa Çetin Varlık, Süleyman Kuku gibi- bazı zâtlardan işittik.

Bazıları ise cebîre ve örgülü saça kıyasen diş dolgusunun gusle mâni olmadığını söylemiştir. Diyânet de buna itibar etmiştir. Çoklarının delil getirdiği üzere Said Nursî, 1932 senesinde kendisine sorulan bir sual üzerine “Bu bir ictihadî mesele olduğu ve ben de müctehid olmadığım halde..” diyerek başladığı cevabda, diş dolgusunu yaranın sargısına benzetip, umumî belvâ olarak görüyor ve kendi mezhebi olan Şâfiî ictihadına uygun olarak cevaz veriyor. Mamafih Said Nursî'nin nin son zamanlarında kendisini ziyarete gelen bazı talebelerine [yanlış hatırlamıyorsam Hulusi Yahyagil’e], diş kaplatmanın Hanefîler için zor olacağını söylediğini; bunu işitenlerin kaplama dişlerini söktürdüklerini talebesinden hemşehrimiz merhum Hamza Emek'ten bizzat dinledik.

Osmanlılar zamanında önceleri diş kaplamasının gusle mâni olduğuna dair fetvânın câri olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Şeyhülislamlık diş doldurtanın gusül abdestinin sahih olmadığına 1918'de fetva vermiştir. Fetvâ sûreti: “Boş dişlerini doldurma ve kaplamada cevâz-ı şer’î var mıdır? Yoktur. (25 Eylül 1334/m.1918)” İstanbul Müftülüğü, Fetvâhâne-i Âli Defterleri, 400 Numaralı Defter, No: 950. Bu tarihte Musa Kâzım Efendi şeyhülislâmlık makamındadır. Bazılarının iddia ettiği ve Mecmua-ı Cedide adlı fetva kitabında neşrettiği cevaz fetvasının doğru olmadığı anlaşılmaktadır.

Tek Parti devrinde Maarif Vekâleti tarafından çıkartılan "Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Cumhuriyetine - Nasıldı Nasıl Oldu?" adlı kitapta, Osmanlı Müslümanları, diş dolgusunun Hanefî mezhebinde gusle mâni olduğuna inandıkları için alaya alınır. İttihat ve Terakki devrinde, modernistlerin neşr vasıtası hükmündeki Sebilürreşâd mecmuasında yazı yazan İzmirli İsmail Hakkı tarafından mesele mugâlata mevzuu hâline getirilmiş; sonra da bir cevaz fetvâsı elde edilmiştir. Bu fetvâ, şeyhülislâmlıkta fetvâ müsevvidi Ali Murtedâ tarafından Mecmua-i Cedîde adlı fetvâ mecmuasının yeni baskısında neşredilmiştir. Sonradan diş dolgu ve kaplamasının gusle mâni olmadığını söyleyenler de, hep bu fetvâ denilen söze dayanmışlardır. Fetvânın altına da önce Hasen Hayrullah, sonra Hasen Fehmi Efendilerin ismi yazılmıştır. Halbuki bu iki isim, Mecmua-i Cedide’nin ilk baskısı sırasında şeyhülislâm idiler. O baskıda ise bu fetvâ yoktur. İkinci baskısı yapılırken eklenmiştir. Bu zamanda da şeyhülislâmlık makamında -masonlukla da itham edilmiş olan- Musa Kâzım Efendi oturmakta idi. Öyleyse burada da bir ilmî sahtekârlık mevzubahistir. Zira Muallim Cevdet, şeyhülislâmlığın, diş dolgusunun gusle mâni olduğu fetvâsından bahsediyor. (1920 tarihli bu makale, Mektep ve Medrese adlı kitapta vardır.) Demek ki şeyhülislâmlığın, diş dolgusunun gusle mâni olduğuna fetvâ verdiği; İttihatçılar zamanında, bu fetvânın değiştirildiği anlaşılmaktadır

Şurası bir hakikattir ki, Hanefî mezhebi ihtiyat üzerine kuruludur. İki kavil ile karşılaşınca, ahzü bi’l-ehvat (ihtiyatlı olanı almak) mezhebin kaidesidir. Meselâ İmam Ebu Hanife, seferîlik için bildirilen muhtelif mesafelerden en uzun olanına itibar etmiştir. Zira üç günlük seferde namaz kısaltıldığı için uzun olanı almayı ihtiyatlı görmüştür. Mehrin asgari mikdarında, hırsızlık haddinde cezanın infazı için malın taşıması gereken kıymette de ihtiyatlı olanı esas almıştır. Diş dolgusu ve kaplaması hususunda adem-i cevaz fetvası verilirse, bu fetvâ doğru olmasa bile, mükellefin kaybedeceği bir şey olmadığı gibi, mezheblerin hilafından çıktığı için müstehab sevabı alır. Ama eğer adem-i cevâz fetvâsı doğru ise, mükellefin guslü, binaenaleyh namazı sahih olmamak tehlikesi vardır.

MALİKÎ MEZHEBİ Hac: Arafat ve Müzdelife’de namazları cem’ etmek sünnettir. Arafat’ta cem’, imamın arkasında namaz kılan içindir.

Sefer: Sefer sebebiyle namazları cem’ etmek câizdir. Sefer ister uzun (80 km), isterse kısa (27 km) olsun, namazı cem’ etmek câizdir. Seferin karada olup, denizde olmaması lâzımdır. Sefere çıkmadan namaz cem’ edilemez. (Hanefî mezhebinde olup da ihtiyaç halinde Mâlikîyi taklid ederek namazlarını cem etmek durumunda kalan bir kimse, gerek bir günlük (27 km.lik) yola, gerekse 3 günlük (80 km.lik) yola gitmeye niyet etsin, takdim-tehir ederek namazlarını cem edebilir. Bu mesafeler, Mâlikî mezhebindeki sefer uzunluğu olduğu için, Hanefîler, bu mesafelerdeki seferlerinde namazlarını cem ederken, kısaltmadan 4 rekat olarak kılarlar. Şayet kendi mezheplerindeki sefer mesafesi olan 104 km.lik yola gitmeye niyet etmişlerse, 4 rekatlik namazlarını cem ederken de kısaltarak 2 rekat olarak kılarlar.) Seferin mübah bir sefer olması lâzımdır. Kölenin efendisinden kaçması, yol kesme veya şarap ticareti gibi bir sebeple seferde cem’ câiz değildir. Bu niyyetle sefere çıkıp yolda tevbe eden, bu andan itibaren namazlarını cem’ edebilir. Mübah bir sebeple sefere çıkıp, yolda niyyetini kötü yönde değiştiren kimse artık cem’ edemez.

Yağmur: Yağmur ve karanlıkla beraber çamurda namazı cem’ etmek ancak câmi’de cemâ’atle olur ve sadece akşam namazı ile yatsı namazı cem’-i takdîm ile kılınır. (Öğle ile ikindi namazı cem edilemez.) Yağmur insana elbisesini başına büründürecek kadar; çamur da ayakkabıyla yürümeğe mani olacak kadar olmalıdır. İki namaz arasında nâfile kılınmaz. Evde veya mescidde münferiden kılan cem’ edemez. Ancak imam câmi’de yalnız başına kılsa bile, namazlarını cem’ edebilir; ancak imamete de niyyet etmesi gerekir. Birinci namaza başladıktan sonra yağmur kesilse, cem’e devam edebilir; birinciye başlamadan evvel yağmur kesilse artık cem’ câiz olmaz.

Hastalık: Bayılmak, baş dönmesi, humma ve benzeri hastalıklarda namazlar cem’ edilerek kılınabilir. Ancak hastalık karın ağrısı gibi hafif ise namazları cem’ edemez; birleştirir. Yani, vaktin sonuna doğru mesela öğle namazını kılar, hemen ardından vaktinin başında da ikindi namazını peşpeşe kılar. Buna cem’-i sûrî; yani görünüşte cem’ denir.

İhtiyaç ve Korku: Abdullah bin Abbas hazretleri, Basra’da bir kız isteme ve nişan sebebiyle önce öğle ve ikindiyi cem’-i takdim ile kılmış; kız isteme ve nişan merasiminden sonra da akşam ile yatsıyı cem’-i te’hîr ile kılmıştı. Bunun sebebini sordular. “Resulullah sefer, yağmur, hastalık ve korku olmaksızın bir meşguliyet sebebiyle öğle ile ikindiyi, akşam ile yatsıyı cem’ etti” buyurdu. “Bundan muradı ne idi?” diye sorulunca da “Ümmetine zorluk çıkarmamak için” cevabını verdi. bu hadîs-i şerîf Müslim, Ebû Davud ve Muvatta’da vardır. Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî mezhebinden veya İbni Şübrime gibi mezhebi günümüze tam olarak ulaşmamış bazı âlimler âdet hâline getirmemek şartıyla, sefer, hastalık, yağmur, korku gibi bir özür olmadan da, ihtiyaç sebebiyle iki namazı cem etmeye delil olarak bu hadîs-i şerîfi almıştır. İmam Mâlik’in talebesinden Eşheb’in ictihâdına göre sefer, yağmur, hastalık ve korku sebebiyle namazları cem’ etmek câiz olduğu gibi; bunlar olmaksızın bir ihtiyaç sebebiyle (düğün gibi), âdet haline getirmeksizin, namazı mukîmken cem’ etmek câizdir. Mutlak müctehidlerden İbni Sîrîn ve İbni Şübrime de böyle ictihâd etmiştir. Mâlikî mezhebinde iki namazı cem’ etmenin sahih olması için cem’ etmeye niyyet etmek lâzımdır. İki namaz arasında nâfile kılınmaz; ancak kılınırsa cem’ bâtıl olmaz, mekruh olur. İki namaz arasında ikâmet okunur. (Bu durumda kalan sefere çıkacak bir Hanefî, yollarda namaz kılamamak korkusunu taşıyorsa veya başka bir ihtiyaç hâlinde, evinde Mâlikî mezhebini taklid etmek suretiyle, vaktin farz namazının peşinden bir sonraki namazı takdim ederek, namazlarını kısaltmadan 4 rekat olarak kılabilir. Yolda imkân olursa, birinci vakit çıktıktan sonra, cem’-i takdim ile kıldıkları ikinci vakti (duruma göre ikindi veya yatsıyı) tekrar kılar.)

ŞAFİ’Î MEZHEBİ

Hac: Hacda, Arafat ve Müzdelife’de namazları cem’ etmek sünnettir.

Sefer: Seferde namazları cem’ etmek câizdir. Seferin günah için olmaması lâzımdır. 3 günlük yola (80 km) gidilmesi halinde cem’ câizdir. Sefere çıkmadan veya sefer bittikten sonra cem’ yapılamaz. Eğer cem’-i takdîm yapılıyorsa, ilk namazın vakti çıkmadan namazları cem’ etmeye niyyet etmek lâzımdır. İkinci namazı kılarken seferiliğin devam ediyor olması lâzımdır. Seferde, ikindi ile cem’ ederek kılmak için, öğleyi gecikdirse, öğle vakti çıkdıkdan sonra, mukîm olsa, önce öğle nemâzını kazâ eder. Öğleyi kazâya bırakdığı için günâha girmez. Namazları tertibe riâyet ederek, yani önce birinci namazı kılmak lâzımdır. Namazları peşpeşe kılmak lâzımdır.

Yağmur: Yağmur sebebi ile ancak câmi’de cemâ’at ile cem’i takdîm câizdir. Öğle ile ikindi; akşam ile yatsı cem’-i takdîm ile kılınabilir. Cem’-i takdîm yapmışsa nâfileleri önce veya sonra kılar; iki farzın arasında kılmaz. Cem’-i te’hîr yapmışsa iki farzın arasında nâfileleri de kılabilir. İmam Şâfi’înin bir başka kavlinde, mescid haricinde de, münferiden kılana da cevaz verilmiştir.

Hasta: Hasta, cem’-i takdîm veya te’hîr ile namazlarını kılabilir.

İhtiyaç ve Korku: Buraya kadar anlatılan Şâfi’î mezhebinin meşhur kavlidir.

Müteahhirin (sonra gelen) Şâfi’î fakihlerine göre, sefer, yağmur, hastalık ve korku sebebiyle namazları cem’ etmek câiz olduğu gibi; bunlar olmadan bir ihtiyaç sebebiyle adet haline getirmeksizin namazı mukimken cem’ etmek câizdir. Bunlar arasında İbni Münzir, Kaffâl eş-Şâşî, Ebû İshak Mervezî gibi fakihler vardır. İmam Nevevî, hastalık ve korku sebebiyle iki namazı cem’ etmenin cidden kuvvetli bir kavil olduğunu bildiriyor.

Şâfi’îde namazı cem’ etmenin şartları: Cem’-i takdîmin şartları: namazlara cem’ etmeye niyyet etmelidir. Namazlarda tertibe riâyet etmelidir; yani önce birinci namazı, sonra ikincisini kılmalıdır. Namazları peşpeşe kılmalıdır. Ezân, ikâmet, tahâret için fâsıla câizdir. İkinci namaza başlarken özrün devam ediyor olması lâzımdır. İkinci namazın vakti girmeden özür ortadan kalkarsa bu ikinci namazı tekrar kılmalıdır. Birinci namaz sahih olmalıdır; sonradan sahih olmadığı anlaşılırsa, cem-i takdîm bâtıl olacağından her iki namazı da tekrar kılmak gerekir. Cem’-i te’hîrde ilaveten, birinci namazın vakti çıkmadan cem’e niyyet edilmelidir. Seferde, ikindi ile cem’ ederek kılmak için, öğleyi gecikdirse, öğle vakti çıkdıkdan sonra, mukîm olsa, önce öğle nemâzını kazâ eder. Öğleyi kazâya bırakdığı için günâha girmez.

HANBELÎ MEZHEBİ

Hac: Hacda, Arafat ve Müzdelife’de namazları cem’ etmek sünnettir.

Sefer: Günah olmayan seferde namaz cem’ edilebilir. Hastalık: Namazları cem’ etmediği takdirde meşakkat çekecek olan hasta, iki namazı cem’ edebilir. İdrarını tutamayan, özür sahipleri iki namazı cem’ edebildiği gibi; çocuk emziren veya istihâzeli kadın da iki namazı cem’ edebilir. Su veya teyemmüm ile her namaz için abdest almaktan âciz olan da iki namazı cem’ edebilir. A’mâ veya yer altında yaşayanlar/çalışanlar gibi vakti bilmekten âciz olanlar da iki namazı cem’ ederek kılabilirler.

Yağmur: Elbiseyi ıslatacak derecede yağmur, kar, şiddetli soğuk, karanlık, şiddetli soğuk rüzgar, sulu çamur halleri, namazı cem’ etmek için özürdür. Evinde veya mescidde kılmak arasında cem’ bakımından fark yoktur. Bulunduğu yerin çatısı örtülü bile olsa.

Korku: Canına, malına, ma’îşetine ve ırzına zarar geleceğinden korkanlar da iki namazı cem’ ederek kılabilir.

İhtiyaç Yukarıda sayılan sebeplerle ve namazı cem’ etmediği zaman meşakkate düşecek herkes için, sefer, korku ve yağmur olmaksızın iki namazı cem’ etmek câizdir.

Hanbelîde namazı cem’ etmenin şartları: Cem’-i takdîmde şu şartlar vardır: Cem’e birinci namazın iftitah tekbirini alırken niyyet etmelidir. Tertibe riâyet edilmelidir; yani önce birinci, sonra ikinci namaz kılınmalıdır. İki namaz peşpeşe kılınmalıdır. Arada ikâmet ve çabucak abdest alma dışında fâsıla vermemelidir. Eğer nâfile kılarsa, cem’ bâtıl olur. İkinci namazı tamamlamadan seferîlik, hastalık, yağmur vs sona ererse; cem’ edilemez; bu ikinci namazı artık vaktinde kılmak gerekir. Cem’-i te’hîrde ise ayrıca ikinci namazın vakti girinceye kadar bu özürlerin devam etmesi gerekir. cem’-i te’hîrde namazları peşpeşe kılmak ve tertibe riâyet de şart değildir. Cem’-i te’hîrde ikinci namazın vakti girinceye kadar özrün devam etmesi lâzımdır. İkinci vakit girdikten sonra özür ortadan kalkmışsa, cem’in sıhhatine tesir etmez. Her iki cem’de de namazlar cemâ’atle kılınıyorsa, birinci namazı bir imamla, ikinciyi bir başka imamla kılmak câizdir.

İki Namazı Cem’ (Özürlere göre)

Hac zamanı Arafat ve Müzdelife’de cem’

Arafatta öğle ile ikindi cem’-i takdîm; Müzdelife’de de akşam ile yatsı cem’-i te’hîr edilerek kılınır. Dört mezhebde de bu sünnettir. Arafattaki cem’ sadece Arafat hutbesini okuyan imamın arkasında cemaatle kılanlar için mevzu bahistir. Hanefî mezhebinde çadırlarda cemaatle veya münferiden namaz kılanlar namazı cem’ edemez; İmam Ebû Yûsuf’a ve diğer üç mezhebe göre edebilirler. Müzdelifedeki cem’ için cemaatle kılmak şart değildir; münferiden kılanlar da cem’ ederler. (Hanefide bunun dışında namazları cem etmek caiz değildir.)

Sefer durumunda:

Mâlikî mezhebinde; sefer sebebiyle namazları cem’ etmek câizdir. Sefer ister uzun (80 km), isterse kısa, yani bir günlük (27 km) olsun, namazı cem’ etmek câizdir. Seferin karada olması; denizde olmaması lâzımdır. Sefere çıkmadan namaz cem’ edilemez (Hanefî mezhebinde olup da ihtiyaç halinde Mâlikîyi taklid ederek namazlarını cem etmek durumunda kalan bir kimse, gerek bir günlük (27 km.lik) yola, gerekse üç günlük (80 km.lik) yola gitmeye niyet etsin, takdim-tehir ederek namazlarını cem edebilir. Bu mesafeler, Mâlikî mezhebindeki sefer uzunluğu olduğu için, Hanefîler, bu mesafelerdeki seferlerinde namazlarını cem ederken, kısaltmadan 4 rekat olarak kılarlar. Şayet kendi mezheplerindeki sefer mesafesi olan 104 km.lik yola gitmeye niyet etmişlerse, 4 rekatlik namazlarını cem ederken de kısaltarak 2 rekat olarak kılarlar.) Seferin mübah bir sefer olması lâzımdır. Kölenin efendisinden kaçması, yol kesme veya şarap ticareti gibi bir sebeple seferde cem’ câiz değildir. Bu niyetle sefere çıkıp yolda tevbe eden, bu andan itibaren namazlarını cem’ edebilir. Mübah bir sebeple sefere çıkıp, yolda niyetini kötü yönde değiştiren kimse artık cem’ edemez.

Şâfi’î mezhebinde; seferde namazları cem’ etmek câizdir. Seferin günah için olmaması lâzımdır. Üç günlük yola (80 km) gidilmesi halinde cem’ câizdir. Sefere çıkmadan veya sefer bittikten sonra cem’ yapılamaz. Eğer cem’-i takdîm yapılıyorsa, ilk namazın vakti çıkmadan namazları cem’ etmeye niyet etmek lâzımdır. İkinci namazı kılarken seferîliğin devam ediyor olması lâzımdır. Seferde, ikindi ile cem’ ederek kılmak için, öğleyi gecikdirse, öğle vakti çıkdıkdan sonra, mukîm olsa, önce öğle nemâzını kazâ eder. Öğleyi kazâya bırakdığı için günâha girmez. Namazları tertibe riayet ederek, yani önce birinci namazı kılmak lâzımdır. Namazları peşpeşe kılmak lâzımdır.

Hanbelî mezhebinde de günah olmayan seferde namaz cem’ edilebilir.

Yağmur durumunda:

Mâlikî mezhebinde, yağmur ve karanlıkla beraber çamurda namazı cem’ etmek ancak câmi’de cemâ’atle olur ve sadece akşam namazı ile yatsı namazı cem’-i takdîm ile kılınır. (Öğle ile ikindi namazı cem edilemez.) Yağmur insana elbisesini başına büründürecek kadar; çamur da ayakkabıyla yürümeğe mâni’ olacak kadar olmalıdır. İki namaz arasında nâfile kılınmaz. Evde veya mescidde münferiden kılan cem’ edemez. Ancak imam câmi’de yalnız başına kılsa bile, namazlarını cem’ edebilir; ancak imâmete de niyyet etmesi gerekir. Birinci namaza başladıktan sonra yağmur kesilse, cem’e devam edebilir; birinciye başlamadan evvel yağmur kesilse artık cem’ câiz olmaz.

Şâfi’î mezhebinde; yağmur sebebi ile ancak câmi’de cemâ’at ile cem’i takdîm câizdir. Öğle ile ikindi; akşam ile yatsı cem’-i takdîm ile kılınabilir. Cem’-i takdîm yapmışsa nâfileleri önce veya sonra kılar; iki farzın arasında kılmaz. Cem’-i te’hîr yapmışsa iki farzın arasında nâfileleri de kılabilir. İmam Şâfi’înin bir başka kavlinde, mescid hâricinde de, münferiden kılana da cevaz verilmiştir.

Hanbelî mezhebinde, elbiseyi ıslatacak derecede yağmur, kar, şiddetli soğuk, karanlık, şiddetli soğuk rüzgâr, sulu çamur namazı cem’ etmek için özürdür. Evinde veya mescidde kılmak arasında cem’ bakımından fark yoktur. Bulunduğu yerin çatısı örtülü bile olsa.

Hastalık durumunda:

Mâlikî mezhebinde, bayılmak, baş dönmesi, humma ve benzeri hastalıklarda namazlar cem’ edilerek kılınabilir. Ancak hastalık karın ağrısı gibi hafif ise namazları cem’ edemez; birleştirir. Yani, vaktin sonuna doğru mesela öğle namazını kılar, hemen ardından vaktinin başında da ikindi namazını peşpeşe kılar. Buna cem’-i sûrî; yani görünüşte cem’ denir.

Şâfi’î mezhebinde, hasta cem’-i takdîm veya te’hîr ile namazlarını kılabilir.

Hanbelî mezhebinde namazları cem’ etmediği takdirde meşakkat çekecek olan hasta, iki namazı cem’ edebilir. İdrarını tutamayan, özür sahipleri iki namazı cem’ edebildiği gibi; çocuk emziren veya istihâzeli kadın da iki namazı cem’ edebilir.

İhtiyaç ve Korku halinde: Abdullah bin Abbas hazretleri, Basra’da bir kız isteme ve nişan sebebiyle önce öğle ve ikindiyi cem’-i takdim ile kılmış; kız isteme ve nişan merasiminden sonra da akşam ile yatsıyı cem’-i te’hîr ile kılmıştı. Bunun sebebini sordular. “Resulullah sefer, yağmur, hastalık ve korku olmaksızın bir meşguliyet sebebiyle öğle ile ikindiyi, akşam ile yatsıyı cem’ etti” buyurdu. “Bundan muradı ne idi?” diye sorulunca da “Ümmetine zorluk çıkarmamak için” cevabını verdi. Bu hadîs-i şerîf Müslim, Ebû Davud ve Muvatta’da vardır. Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî mezhebinden veya İbni Şübrime gibi mezhebi günümüze tam olarak ulaşmamış bazı âlimler, âdet hâline getirmemek şartıyla, sefer, hastalık, yağmur, korku gibi bir özür olmadan da, ihtiyaç sebebiyle iki namazı cem etmeye delil olarak bu hadîs-i şerîfi almıştır.

Mâlikî mezhebinde, İmam Mâlik’in talebesinden Eşheb’in ve İbni Münzir, Kaffâl eş-Şâşî, Ebû İshak Mervezî gibi müteahhir (sonra gelen) Şâfi’î fakihlerinin ictihadına göre sefer, bir ihtiyaç halinde veya yağmur, hastalık ve korku sebebiyle namazları cem’ etmek câiz olduğu gibi; bunlar olmaksızın, âdet hâline getirmeksizin namazı mukîmken cem’ etmek câizdir. Mutlak müctehidlerden İbni Sîrîn ve İbni Şübrime de böyle ictihâd etmiştir. (Bu durumda kalan sefere çıkacak bir Hanefî, yollarda namaz kılamamak korkusunu taşıyorsa veya başka bir ihtiyaç hâlinde, evinde Mâlikî mezhebini taklid etmek suretiyle, vaktin farz namazının peşinden bir sonraki namazı takdim ederek, namazlarını kısaltmadan 4 rek’at olarak kılabilir. Yolda ilk vakit çıktıktan sonra imkân olursa, cem’-i takdim ile kıldığı ikinci vakti (duruma göre ikindi veya yatsıyı) tekrar kılar.)

Hanbelî mezhebinde, canına, malına, maîşetine ve ırzına zarar geleceğinden korkmak, namazları cem’ etmek için özürdür.

Su veya teyemmüm ile her namaz için abdest almaktan âciz olmak Hanbelî mezhebinde namazları cem’ etmek için özürdür.

A’mâ veya yer altında yaşayanlar gibi vakti bilmekten aciz olmak Hanbelî mezhebinde namazları cem’ etmek için özürdür.

Cem’in diğer bazı şartları:

Mâlikî mezhebinde iki namazı cem’ etmenin sahîh olması için cem’e niyyet etmek lâzımdır. İki namaz arasında nâfile kılınmaz; ancak kılınırsa cem’ bâtıl olmaz, mekruh olur. İki namaz arasında ikâmet okunur.

Şâfi’î mezhebinde, cem’-i takdîmin şartları şunlardır: Namazları cem’ etmeye önceden niyyet etmelidir. Namazlarda tertibe riâyet etmelidir. Yani önce birinci namazı; sonra ikincisini kılmalıdır. Namazları peşpeşe kılmalıdır. Ezân, ikâmet, tahâret için fâsıla câizdir. İkinci namaza başlarken özrün devam ediyor olması lâzımdır. İkinci namazın vakti girmeden özür ortadan kalkarsa bu ikinci namazı tekrar kılmalıdır. Birinci namaz sahîh olmalıdır; sonradan sahîh olmadığı anlaşılırsa, cem-i takdîm bâtıl olacağından her iki namazı da tekrar kılmak gerekir. Cem’-i te’hîrde ilâveten, birinci namazın vakti çıkmadan cem’e niyyet edilmelidir. Seferde, ikindi ile cem’ ederek kılmak için, öğleyi gecikdirse, öğle vakti çıktıktan sonra, mukîm olsa, önce öğle namazını kazâ eder. Öğleyi kazâya bıraktığı için günâha girmez.

Hanbelî mezhebinde, cem’-i takdîmde şu şartlar vardır: Cem’e birinci namazın iftitah tekbirini alırken niyyet etmelidir. Tertibe riâyet edilmelidir; yani önce birinci, sonra ikinci namaz kılınmalıdır. İki namaz peşpeşe kılınmalıdır. Arada ikâmet ve çabucak abdest alma dışında fâsıla vermemelidir. Eğer nâfile kılarsa, cem’ bâtıl olur. İkinci namazı tamamlamadan seferîlik, hastalık, yağmur vs. sona ererse; cem’ edilemez; bu ikinci namazı artık vaktinde kılmak gerekir. Cem’-i te’hîrde ise ayrıca ikinci namazın vakti girinceye kadar bu özürlerin devam etmesi gerekir. Cem’-i te’hîrde namazları peşpeşe kılmak ve tertibe riâyet de şart değildir. Cem’-i te’hîrde ikinci namazın vakti girinceye kadar özrün devam etmesi lâzımdır. İkinci vakit girdikten sonra özür ortadan kalkmışsa, cem’in sıhhatine tesir etmez. Her iki cem’de de namazlar cemâ’atle kılınıyorsa, birinci namazı bir imamla, ikinciyi bir başka imamla kılmak câizdir.

Netice: Hac zamanı, Arafat ve Müzdelife’de iki namazın cem’ edilmesi 4 mezhebde de sünnettir. Bunun dışında: Mâlikî ve Şâfi’î mezheblerinde, sefer, hastalık, yağmur, korku ve âdet haline getirmeksizin bir ihtiyaç durumunda iki namazı cem’ etmek câizdir. Hanbelî mezhebinde, sefer, hastalık, yağmur, korku, vakti anlamaktan âciz olma, su ve teyemmümle abdest almaktan âciz olma, emzikli veya istihazeli olma gibi sebeplerle ve namazı cem’ etmediği zaman meşakkate düşecek herkes için, sefer, korku ve yağmur olmaksızın iki namazı cem’ etmek câizdir.

Me’hazlar: Şa’rânî: el-Mizân’ül-Kübrâ; Şirbinî: el-Muğni’l-Muhtâc; Hattâb: Mevâhibü’l-Celîl li-Şerhi Muhtasârı Halîl; Mevvâk: et-Tâc ve’l-İklîl li-Şerhi Muhtasârı Halîl; İbn Kudâme: el-Muğnî; Reşîdü’r-Râşid: ed-Dürerü’n-Nakıyye fî Metâlibi’l-Fıkhiyye; Nevevî: Şerhu Sahihi Müslim; Hattâbî: Meâlimü’s-Sünen Şerhu Süneni Ebi Dâvud; Zerkânî: Şerhu Muvatta’ el-Fıkhü alel Mezâhibi’l-erbaa;

Eli köpeğin ıslak tüyüne veya salyasına, yahut ıslak eli köpeğin kuru tüyüne değen biri elini yedi kere yıkar. Biri topraklı su olmalıdır. Öyle yapmasa, mesela sabunlu suyla yıkayıp kurutsa, eli müteneccis olarak baki kalır. Sonra eli ıslandığında, değdiği her şey necis olur. Necaset-i hükmi intikal eder. Nitekim Tuhfetü’l-Muhtaç’da der ki, necis elbise giyen kişi terlerse bedeni necis olur.