Evvelemirde şunu söylemek gerekir ki musiki matematik ilminden çıkma bir ilimdir. Musiki bilmek başkadır; beste hazırlamak başkadır; musiki yapmak veya dinlemek başkadır. Ulemâ musikinin bazısını câiz görmüş; bazısını görmemiştir. Bunlar hakkında da ulemâ arasında görüş birliği her zaman bahis mevzuu olmamıştır. O halde musiki haramdır diyerek kesip atmak doğru değildir. Adam öldürmek büyük günah iken, kendini müdafaada câiz ve cihadda lâzım hâle geliyor.
İmam Gazâlî Hazretleri İhyâ ve Kimyâ kitaplarında musikiyi uzun anlatıyor. Buna göre musikinin hükmü üç şekilde ele alınmaktadır:
1-Şarkının sözleri haram ise, söylemek ve dinlemek ittifakla haramdır.
2-Söyleyen kadın ve dinleyen yabancı erkek ise, ittifakla haramdır.
3-Dinlenen meclis fısk meclisi ise veya dinleyenler fâsık ise, ittifakla haramdır.
4-Çalgıların hepsi hakkında açık ve kesin nass olmadığı için din âlimleri ihtilaf ettiler. Düğünde def çalmak câizdir. Ramazanda sahur veya iftarı ilân etmek için davul çalmak câizdir. Hac yolunda, cihada giderken, asker karşılarken, bayramlarda davul çalmak câizdir. Sürünün veya kervanın önünde kaval çalmak da câiz görülmüştür. Ney çalmak, bazı Şâfiî âlimlerine göre câizdir. Bando ve mehterde çalgı câizdir. Her çeşit düğünde, seferden dönüş gibi sevinç günlerinde, ezcümle arkadaşların ziyaretinde, arkadaşlarla karşılaşmakta, onlarla bir yemekte çalgı çalınması câizdir. (İhyâ’dan hülâsa tamam oldu.)
Hadîs ve tasavvuf âlimlerinden Kettânî'nin Terâtib kitabında yazdığı üzere, Hafız Ebu'l-Fadl Muhammed bin Tahir el-Makdisî gibi bazı ulemâ, çalgı âletlerini kuş veya su sesine benzetmiş; kadın sesi ve sözleri tahrik edici olmadıkça çalgı âletiyle musiki dinlemeyi mübah görmüştür. Kettânî, buna dair yirmi kadar kitabın ismini sayıyor. Bununla beraber fıkıh kitaplarında tercih edilen görüş, yukarıda İmam Gazâlî’nin naklettikleridir.
İbni Hacer, Zevâcir’de diyor ki: Cüneyd-i Bağdadî, Ebu Tâlib-i Mekkî, Sühreverdî gibi zâtlar der ki, “Çalgı dinlemekte insanlar ya avamdır; avam, nefislerini öldürmedikleri için onlara bunu dinlemek haramdır; ya da zâhidlerdir. Onların mücâhedeleri devam ettiği için, bunlara mubahtır. Yahut da âriflerdir; kalbleri uyanık olduğu için onların dinlemeleri de müstehabdır” demiştir. Reşahat’ta anlatıldığı gibi, Şah-ı Nakşibend Hazretlerinin huzurunda çalgı çalındığı zaman, biz yapmayız; yapan tasavvufçuları da inkâr etmeyiz sözünde de buna işaret vardır.
Netice itibariyle mehter, bando, kahramanlık türkülerini gerektiğinde ve zaman zaman dinlemek herkese câizdir. Çalgısız ve yabancı kadın sesi olmadan ve sözlerinde dinen mahzurlu bir husus bulunmadıkça şarkı dinlemek de câizdir. Bir erkeğin veya kadının kendi kendine veya kendi cinsi arasında eğlence için değil de, bayram gibi neşe zamanlarında veya sıkıntıyı gidermek veya düzgün konuşmak yahud kafiye öğrenmek maksadıyla çalgısız şarkı söylemesi âlimlerin çoğuna göre câizdir. Beste yapmak da câizdir. Beste ilahi bestesi de olabilir, mehter bestesi de olabilir, şarkı bestesi de olabilir.
Osmanlı sarayında Enderun mektebindeki gençlere musiki dersi verildiği gibi, haremdeki cariyelerden de istidatlı olanlara musiki dersi verilirdi. Sarayda kızlar bandosu vardı. Bunlar bayramlarda, düğünlerde marşlar çalardı. Son zamanlarda piyano da kullanılmıştır. Piyano davul gibi vurmalı çalgılardandır. Vurmalı çalgıların muayyen zamanlarda çalınmasına izin veren âlimler olduğu yukarıda zikredilmiştir. Padişahlar pek çok meziyeti yanında, hat gibi sanatlarda da maharet göstermiştir. Bunlar arasında musiki ile uğraşıp beste yapanlar olduğu gibi, tamamen uzak duranlar da vardır. Beste yapabilmek musikiden haberdar olmak demektir ki bir insan için meziyettir. Bu da Osmanlı hükümdarları için bir üstünlüktür. Şiir yazabilmek de böyledir. Sarayda musiki dinlenmişse bile, bunun şimdiki insanlar gibi müptezelce yapılmadığına hüsnü zan etmek lâzımdır. Hâdü'd-Dâllîn kitabında da yazdığı üzere bazı âlimler hükümdar her an devlet işleriyle meşgul bulunduğundan sarayını harb meydanı hükmünde görmüş ve burada musiki dinlemeyi bando dinlemek gibi sayıp mahzurlu bulmamıştır. Nitekim hükümdarın vaziyeti, sıradan insanlar gibi değildir. Mamafih ulemanın ekserisi insanların suiistimal edeceklerini düşünerek musikinin mübah olanından bile uzak durulmasını tavsiye etmişlerdir.
Musiki ile tedavi İslam dünyasında tatbik edildiği gibi, Selçuklu ve Osmanlılar da bilhassa akıl hastalarını su ve kuş sesinden başka musiki ile tedavi etmeye çalışmıştır. Nitekim Edirne Sultan Bayezid Dârüşşifâsında, İstanbul Toptaşı Bimârhânesinde (akıl hastahânesinde), Kayseri Gevher Nesibe Dârüşşifâsında, Edirne Sultan Bayezid Bimarhânesinde, Haleb Arguniyye Bimarhânesinde hep musiki ile tedavinin tatbik edildiği bilinmektedir. İbni Âbidin hazretleri der ki: “Allahü teâlâ haramda şifâ yaratmamıştır” hadis-i şerifi, bunda şifâ olduğu bilinmediği zamandır. Nitekim haramda şifâ müşahede edildiği zaman kullanmak câiz olur. Hastaya kan vermek bu hükme istinaden meşru olmuştur. Musikiye haram diyen ulemâ zaten eğlence vesilesi olduğu için men etmektedir. Tedavi için musikiden istifade etmenin eğlence olmadığı ortadadır. Musiki matematikten çıkma bir ilim olduğu için, makamların bazen kaybedilen muhakemeyi düzeltmeye yardımcı olduğu ilmen müşahede edilmiştir. Musiki ile tedavinin caiz olduğu İbni Hacer'in Zevâcir kitabında 451. kebîre bahsinde yazılıdır.
Raks da bazen câizdir. Harb oyunları gibi. Mescid-i Nebevi'de Habeşliler raksetmişler, Hazret-i Peygamber de seyretmiştir. Demek ki harb oyunları, mehter gibi sulh zamanında da caiz olmaktadır. Çeçen, Çerkez dansları da buna katılabilir. Bunun dışındaki rakslar ulema arasında ihtilaflıdır. Tasavvufçularınki de cezbe hâlinde ise caiz görülmüş; değilse görülmemiştir. Bugün Mevlevi dervişi kisvesi altında gezenlerin çoğu gösteriş ve şov maksadıyla raks ediyor ki dinen çok mahzurlu bulunmuştur.
Dindar insanlar fıkıh kitaplarındaki sahih kavillere uyarlar. İhtilaflı mevzularda farklı hareket edenlere de bir şey demezler. Nitekim Şahı Nakşibend hazretlerinin yanına ney ve saz getirdiklerinde, “Biz bunları dinlemeyiz. Dinleyen tasavvufçuları da inkâr etmeyiz” buyurdu. Padişahlar da insandır. Masum değildir. Yanlış bir şey, bunların işlemesiyle doğru olmaz. Şu kadar ki, hayırlı işleri daha çoktur.

"Allahü teâlâ, Kâdir-i muhtârdır. [Ya’nî dilediğini yapabilir. Tabî’at kuvvetleri gibi, elbette işi yapmağa] mecbur değildir. Eski Yunan felsefecileri, akılları ermediğinden, kemal, büyüklük, mecbur olmakta, her halde yapabilmektedir deyip, Allahü teâlânın ihtiyarını, yani seçmesini inkâr ettiler. Yapmağa mecburdur dediler. Bu ahmaklar, Allahü teâlâ, bir şeyi yaratmağa mecbur olmuş ve sonra başka bir şey yaratmamıştır dedi. Bu uydurma şeye de, akl-ı feâl deyip, her şeyi bu yapıyor dediler. Akl-ı feâl dedikleri şey de, yalnız onların vehmlerinde, hayallerinde olan bir şeydir. Bunların bozuk inanışlarına göre, Allahü teâlâ hiçbir şey yapmıyor. İnsan sıkışınca, bunalınca, akl-ı feâle yalvarır. Allahü teâlâdan bir şey istemez. Çünki Allahü teâlânın dünyâda olup bitenlerle hiç ilgisi yoktur. Her şeyi yapan, yaratan akl-ı feâldir derler. Hatta akl-ı feâle de yalvarmazlar. Çünki onu kendilerinden belâları gidermekte irade ve ihtiyar sahibi bilmezler. Bu nasipsizler, ahmaklıkta, sersemlikte, sapık fırkaların hepsinden daha aşağıdırlar. Kâfirler, her işlerinde Allahü teâlâya sığınıyor. Belâların giderilmesini ondan istiyorlar. Bu alçaklar ise, böyle değildir. Bu nasipsizlerde iki şey, sapık ve ahmak fırkaların hepsinden daha çoktur. Bunlardan biri, Allahü teâlânın gönderdiği haberlere inanmıyorlar. Peygamberlerin bildirdiklerine inat ve düşmanlık ediyorlar. İkincisi, bozuk ön fikirler ileri sürüyor. Asılsız, çürük deliller, şahitler göstererek, boş, sapık düşüncelerini ispata kalkışıyorlar. Bozuk düşüncelerini ispat için öyle yanılıyorlar ki, hiçbir alçak böyle yanlış, çürük şey yapmamıştır. Dünyada olan her işi, durmadan giden, dönen göklerin ve yıldızların değişmeleri ve vaziyetleri yapıyor diyorlar. Gökleri yaratanı ve yıldızları icad edeni ve hepsini hareket ettireni ve aralarında nizam kuranı görmüyorlar. Bunu bir şeye karışmaz sanıyorlar. Ne kadar ahmaktırlar! Ne kadar alçaktırlar! Bunları akıllı bilen, sözlerine inanan ise, bunlardan daha alçaktır. Onların akla dayanan, düzgün ilimlerinden biri geometridir ki, ne dünya saadetine, ne de ebedî kurtuluşa faydası yoktur. Bir üçgenin, üç iç açısının toplamı, iki dik açıya müsâvîdir demek ve bunu isbatlamak, insanlığa ne kazandırır!"

Görülüyor ki felsefeciler her şeyi akıl ve mantık çerçevesinde isbat ve kabul ettikleri için, Allah’ın varlığını mecburen kabul ettikten sonra, kâinattaki hâdiselerde Allah’ın rolü olmadığını, her şeyin akıl ve mantık kâideleri çerçevesinde kendiliğinden cereyan ettiğini söylemektedir. Bunlara göre “Evlilik olmadan çocuk dünyaya gelemez. Aksi, akla ve mantığa aykırıdır. Bunu Allah bile değiştiremez. Çünki tabiat hâdiseleri sebepler meyanında cereyan eder”. Halbuki Allah dilerse babasız, hatta annesiz ve babasız insan yaratabilir. İşte İmam Rabbânî hazretleri, felsefecilerin böyle söylerken dayandıkları en mühim istinad noktası olan geometrinin bu gibi girift meselelerde söyleyecek bir sözü olmadığını, her şeyi tek başına geometri (mantık) ile izaha kalkışmanın insanları saadete götüremeyeceğini izah etmektedir. Nitekim Mektubat’ı tercüme ve şerh eden merhum Hüseyn Hilmi Işık burayı izah ederken köşeli parantez içinde şöyle diyor: “Fen bilgileri, modern makinalar ve elektronik âletler ve yeni bulunan her şey, Allah’ın Peygamberi’ne uyarak kalbleri temizlenmiş, ahlâkı güzelleşmiş imanlı kimseler tarafından yapılmadıkça ve kullanılmadıkça faydalı olamazlar. İnsan haklarını, rahatı, huzuru sağlayamazlar. Harbin ve sefâletin ortadan kalkmasına yaramazlar. Zulme, işkenceye vasıta olurlar.”

İmam Rabbânî hazretleri kelâmda çok mühim bir kitap olan Mevâkıf ve şerhlerini okumuş ve okutmuşlardır. Nitekim Mektûbât'ta muhtelif yerlerde bu kitaptan alıntı ve tenkidler vardır. Oğlu Muhammed Masum'un da genç yaşta Mevâkıf şerhlerini okuduğu malumdur.Bilenler bilir, Şerhu’l-Mevâkıf kelâmda ileri seviyede bir kitaptır. Bunu okumadan evvel iyi derecede akide-kelâm-felsefe-mantık bilgisi okumak gerekir. Bu ilimleri anlayarak okuyan biri ancak Şerhu’l-Mevâkıf’ın arka planına inebilir. Hele felsefeyi okumayan biri, meselenin arka planına inemez ve buradaki mesele ve münazaralara bir mânâ veremez. Bu meseleler o devirde gerek filozoflarla, gerek Hristiyanlarla ve gerekse Mu’tezile ile yapılan münazaralar üzerine ortaya çıkmıştır. Zamanla münakaşalar bir noktaya varmış ve tarafların kullandığı deliller/öncüller de ayrı ve yeni bir münakaşa mevzuu olmuştur. Temelde Mu’tezilî düşünceyi bilmeyen birisi, Ehli sünnet kelâmcıların alâkalı mevzulardaki görüşünü de pek bir yere oturtamaz. Kezâ felsefî düşünceyi, bu düşüncenin âlem tasavvurunu bilmeyen birisi, kelâmcıların onlara karşı geliştirdiği tezleri de argümanları da mânâlandıramaz. Neticede bu mevzuların bugün için aktüalitesi yoktur. Fikir dünyamızda doğrudan karşılıkları yoktur. Mantık tahsili de böyledir. Mantıkla felsefe-kelâm ve umumî olarak ilim-fen irtibatı kurulamazsa, yani mantığın bir düşünme disiplini olduğu kavranamazsa, talebe kelâm kitaplarında geçen ibareleri çözemez. Geometri, medreselerde mantık dersi çerçevesinde okutulan ehemmiyetli bir ilimdir. Hal böyle olunca İmam Rabbânî gibi eserleri büyüklüğünü gösteren bir kelâm âliminin, geometriye karşı olması beklenemez. Tekrar edelim ki yukarıdaki söz geometri gibi mantık disiplini içinde âlemi, yaradılışı, dünya hayatını, öldükten sonraki hayatı izah etmeye çalışmanın yanlışlığına dikkat çekmektedir. Mantık ve geometri, dünyevî işlerde işe yarar. Tek başına bu hâliyle ebedî saadete yardımcı olamaz. Ancak dinî hükümler çerçevesinde kullanılırsa işe yarar. O halde geometri yardımıyla din hükümlerini bertaraf etmek makul değildir.

Bu devirde Hindistan’da gerek Hindular, gerekse Şiîler büyük güç ve nüfuz kazanmıştı. İmam Rabbânî’nin Ehl-i sünnet çizgisindeki faaliyetleri bunlar arasında büyük bir düşmanlık uyandırdı. Bu arada zâhir ulemâsının Mektubat’taki tasavvufî sembollere dair itirazları İmam Rabbânî ve talebelerine karşı bir muhalefeti güçlendirdi. Kendisini tekfir edenler bile oldu. Tam bu sırada bir Şiî âliminin öldürülmesinden o mesul tutuldu. İşte, İmam Rabbânî, bütün bu nâmüsait şartlar altında irşad faaliyetini yürütebilmek için, ilm-i siyasete çok riayet etmiş; icabında sultanlara karşı alttan almıştır. Mektubat’ta tarihin en haşin hükümdarlarından olan Emir Timur, Nakşî büyüklerine hürmeti ve başka hayırlı işleri bakımından “Timur mürd iman bürd” (Timur öldü, imanı veya emniyeti beraberinde götürdü) sözüyle övülür. Hakkında “Nakşî büyüklerine olan hüsnü zannı sebebiyle iman ile gitmiş olması umulur” denir. Böylece hâlihazırdaki sultanlar, büyük dedeleri övülerek ve onun Nakşî büyüklerine olan hürmeti dile getirilerek insafa davet edilmektedir. Kaldı ki bu husus da tarihi olarak problemlidir. Nitekim Şahı Nakşibendi'nin mürşidi Emir Külal'in torunu büyük dedesine dair menakıbnamesinde, Emîr Külâl’in Timur için dua etmekten çekindiğini ve onu Semerkant’ta ziyaret etmeyi reddettiğini söyler. (Menâkıb-ı Emîr Külâl-i Sûhârî, vr. 29b-31a)

Emir Timur hakkındaki Mektubat’ta geçen bu söz Şah Nakşbend’e nisbet edilirse de, Şah-ı Nakşibend, Emir Timur’dan 16 sene evvel vefat etmiştir. Üstelik kendisiyle görüşmemiştir. Emir Timur, gençliğinde Emir Külâl’e hüsnü zan ederdi. Şah Nakşibend’in türbesinden geçerken halılarının silkindiği görüp, bereketlenmek için altından geçtiği rivayet olunur. Bu hüsnü zannın hâsıl ettiği manevî destek, Emir Timur’a büyük bir dünyevî şan ve şöhret kazandırmıştır. Emir Timur’un torunu Bâbür Şah ve bunun oğlu Hümâyun da Ubeydullah Ahrar ve halifelerinin muhibleriydi. Gürgâniyye sultanlarında inhiraf Ekber Şah ile başlamıştır. Şah Cihan, İmam Rabbânî’yi hapiste ziyaret edip, babasına ayaklanmak için desteğini istemişse de, İmam Rabbânî babasının az zaman sonra ölüp saltanatın kendisine kalacağını söyleyerek engellemiş; dediği gibi de olmuştur. Bu sebeple Şah Cihan ve halefi Âlemgir zamanında İmam Rabbânî ve müridleri rahat etmiştir.

Nitekim hadis-i kudsîde “Bir veli kuluma düşmanlık eden, bana harb ilan etmiş olur. Kulumu bana yaklaştıran şeyler arasında, en sevdiğim, ona farz ettiğim şeydir. Nafile ibadet [de] yaparak, bana yaklaşan kulumu çok severim. Çok sevdiğim kulumun işiten kulağı, gören gözü, tutan eli, yürüyen ayağı olurum. İstediğini elbette veririm. Bana sığındığı zaman, elbette korurum” buyuruldu. Bu hadis-i kudsî, Nevevî’nin Hadis-i Erbain kitabında izah edilmektedir.

Farzlarla hâsıl olan kurb, yani Allah’a yaklaşmak, nafilelerle hâsıl olandan, elbette daha çoktur. Fakat, ihlas ile yapılan farzlar kurb hâsıl eder. İhlas, ibadetleri, Allahü teala emr ettiği için yapmaktır. Ehl-i sünnet olan her müminde biraz ihlas vardır. Takva ile ve ibadet yapmakla, kendisine feyiz denilen kalb nurları gelir. Bir velinin kalbinden saçılan bu feyizlerden alırsa, ihlası çabuk ve çok artar. Takva, haramlardan nefret etmek, haram işlemeği hatıra bile getirmemektir. Allah’a yaklaşmak, Onun rızasına, sevmesine kavuşmak demektir. Allah’ın, müminlerin kalplerine gönderdiği nurlar, feyizler, ibadetleri ve takvası çok olanlara, gelmektedir. Yani, bunların feyiz almak istidadları, kabiliyyetleri artar. Feyizler, Resulullah’ın kalbinden yayılmaktadır. Gelen feyizleri almak için, Resulullah’ı sevmek lazımdır. Sevmek de, onun ilmini, güzel ahlakını, mucizelerini, kemalatını öğrenmekle hâsıl olur. Resulullah da, onu görüp severse, feyiz alması çoğalır. Bunun için, sohbetinde bulunup, güzel yüzünü görenler, tatlı sözlerini işitenler, daha çok feyiz aldılar. Eshab-ı kiram, bunun için, çok feyiz alıp, kalpleri dünya sevgisinden temizlenerek, ihlas sahibi oldular. Kavuştukları nurlar, feyizler, evliyanın kalplerinden dolaşarak, zamanımıza kadar geldi. Bir kimse, kendi zamanında bulunan bir veliyi tanıyıp, çok sever ve sohbetinde bulunarak, kendini sevdirirse, Resulullah’ın kalbinden velinin kalbine gelmiş olan nurlar, bunun kalbine de akarak kalbi temizlenir. Sohbetine kavuşamazsa, onu düşünmesi, yani velinin şeklini, yüzünü hatırına getirmesi de, sohbetinde bulunmuş gibi olur. Mazhar-ı Can-ı Canan hazretleri der ki, “Bütün feyizlere, bütün nimetlere, üstadlarıma olan sevgim sebebi ile kavuştum. Kusurlu ibadetlerimiz, bizi Allaha yaklaştırmağa sebep olabilir mi?”. Yani, mürşidi sevmek, onun kalbinden saçılan feyizleri almağa sebep olur. Feyiz alınca, ihlas hâsıl olur. İhlas ile yapılan ibadet de, insanı hakiki imana kavuşturur. Hadis-i şerifte, “Her şeyin menbaı vardır. İhlasın, takvanın menbaı, kaynağı, âriflerin kalpleridir” buyuruldu (Künûzü’d-Dekâık). Veli olmak için, yani Allah’a yakın olmak, yani onun sevgisine kavuşmak için, ihlas ile şeriate uymak lazımdır.

Maddi silsileye sahip bir mürşidden, tekke terbiyesi ve sülük ile değil de, manevi olarak başkasını evliya yapmak ile salahiyetlendirilen zattan istifade ederek kemale elen kişiye denir. Az kimse vardır ki, istidadları çok kuvvetli olup, peygamberin veya bir velinin ruhundan feyiz alarak, vilayet mertebesine kavuşurlar. Bunlara üveysî denir. Mesela Şerh-ı Mevakıf’da anlatıldığına göre (s.617), Bayezid Bistamî, İmam Ali Rıza’nın sohbetinde kemale gelip veli olduktan sonra, o zaman hayatta olmayan İmam Cafer Sadık’ın üveysîsi oldu ve ruhaniyetinden yardım görerek halifesi oldu. Zeynüddin Taybadî, Nizameddin Hirevî’nin talebesi idi. Ahmed Nameki Cami’nin türbesini çok ziyaret ederek ruhaniyetinden feyiz aldı. Üveysî oldu. Üveysî tabiri Üveys el-Karenî’den gelir. Resulullah’ı hiç görmediği halde, ona muhabeti ve hırkasına tevessülü ile ruhaniyetinden istifade ederek yükselmiş; veli olmuştu.

Abdülhak Dehlevi Mişkat tercümesinde buyuruyor ki, “Peygamberler ve Evliya öldükten sonra, bunlardan yardım istemeğe, meşayıh-ı ızam ve fıkıh âlimlerinin çoğu caizdir dedi. Keşif ve kemal sahipleri, bunun doğru olduğunu bildirdi. Bunlardan çoğu ruhlardan feyiz alarak yükseldiler. Böyle yükselenlere üveysî dediler. İmam Şâfiî buyuruyor ki, İmam-ı Musa Kazım’ın kabri, duamın kabul olması için bana tiryak gibidir. Bunu çok tecrübe ettim. İmam Gazali buyurdu ki, diri iken tevessül olunan, feyiz alınan kimseye, öldükten sonra da tevessül olunarak feyiz alınır. Ahmed bin Zerruk diyor ki, Ebül-Abbas Hadremi hazretleri bana sordu ki, diri olan veli mi, yoksa ölü olan mı daha çok yardım eder? Herkes, diri olan diyor. Ben ise, ölü olan daha çok yardım eder diyorum dedim. Doğru söylüyorsun. Çünki diri iken, kullar arasındadır. Öldükten sonra ise, Hakkın huzurundadır, buyurdu. İnsan ölürken ruhunun ölmediğini ayet-i kerimeler ve hadisi şerifler açıkça bildiriyor. Ruhun şuur sahibi olduğu, ziyaret edenleri ve onların yaptıklarını anladıkları da bildiriliyor. Kamillerin, velilerin ruhları, diri iken olduğu gibi, öldükten sonra da, yüksek mertebededirler. Allahü tealaya manevi olarak yakındırlar. Evliyada, dünyada da, öldükten sonra da keramet vardır. Keramet sahibi olan, ruhlardır. Ruh ise, insanın ölmesi ile ölmez. Kerameti yapan, yaratan, yalnız Allahü tealadır. Her şey onun kudreti ile olmaktadır. Her insan, Allahü tealanın kudreti karşısında, diri iken de, ölü iken de hiçtir. Bunun için, Allahü tealanın, dostlarından biri vasıtası ile, bir kuluna ihsanda bulunması şaşılacak bir şey değildir. Diri olanlar vasıtası ile çok şey yaratıp verdiğini, herkes, her zaman görmektedir. İnsan diri iken de, ölü iken de bir şey yaratamaz. Ancak Allahü tealanın yaratmasına vasıta, sebep olmaktadır”.

Abdülhak Dehlevî Eşiatü’l-Lemeat’ta da buyuruyor ki: “Çok kimse, kabir ehlinden istifade edildiğine inanmıyor. Kabir ziyareti, ölülere okumak, onlara dua etmek için yapılır diyorlar. Tasavvuf büyükleri ve fıkıh âlimlerinden çoğu ise, kabirdekilerden yardım görüldüğünü bildirdiler. Keşif sahibi olan evliya da, bunu sözbirliği ile bildirdiler. Hatta bunlardan çoğu, ruhlardan feyiz alarak olgunlaştıklarını haber vermişlerdir. Bunlara üveysî demişlerdir.

Tasavvufçuların üveysî demeleri, üstadı yoktur demek değildir. Çünki üveysî demek, onun yetişmesinde ruhaniyanın da hizmeti olmuştur demektir. Hace-i Ahrar, Yakub-i Çerhî’nin hizmetinde yetiştiği halde, üstadı bulunduğu halde, Bahaeddin-i Buharî’nin ruhaniyetinden de yardım gördüğü için, Hace-i Ahrar’a üveysî denilir. Bunun gibi, Bahaeddin-i Buharî’nin üstadı, Seyyid Emir Külal hazretleri idi. Fakat ayrıca Hâce Abdülhalık Goncdüvanî’nin ruhaniyetinden de istifade ettiği için, Bahaeddin-i Buhariye üveysî denilmiştir.

Dürrü’l-Mearif kitabında diyor ki (s.87): “Abdüllah Dehlevi hazretleri buyuruyor ki, Resulullaha veya evliyadan birine üveysî olmak için, her gün tenha bir yerde iki rek’at namaz kılıp, bir Fatiha okuyarak, sevaplarını onun mübarek ruhuna göndermeli, bir müddet oturup, hep onun ruhunu düşünmelidir. Birkaç gün sonra, onun üveysîsi olur. Hüvelgani risalesinde, Abdüllah Dehlevî’den naklen diyor ki, “Resulullahın üveysîsi olmak isteyen, yatsı namazından sonra, hayalinde, Resulullahın iki mübarek ellerini tutup, ya Resulallah! Beş şey için sana biat eyledim: Bunlar, Kelime-i şehadet, namaz kılmak, zekât vermek, Ramezan ayında oruç tutmak ve yola gücü yetenin hacca gitmesidir demelidir. Birkaç gece böyle yapınca, muradına kavuşur. Bir velinin üveysîsi olmak için, tenha bir yerde, iki rek’at namaz kılıp, sevabını o velinin ruhuna göndermeli ve ruhunu düşünerek beklemelidir”.

1.Kimya-i Saadet- İmam Gazali;

2.Tasavvuf - Mahir İz;

3.Derviş Keşkülü - Necdet Tosun;

4.Tasavvuf İkliminde Kişilik İnşası Nefehat’ten Seçmeler- Çamlıca Yayınları;

5.Ömer Ziyaüddin Dağıstani - Tasavvuf ve Tarikatlarla İlgili Fetvalar  (el-Fetava)

6.Tasavvuf Bahçeleri (Er-Riyâdut-Tasavvufiyye) - Abdülhakim Arvasi

7. Mektubat-ı Rabbani – İmam-ı Rabbani Ahmed Faruk Serhendi,

İlim ve şeriat ne demişse o söylenir. Halkın ne dediği dini alakadar etmez. Erkek de kadın da Allah’ın yarattığı evsaf ile kaimdir. İstisnaları olsa da bunu değiştirmek veya yok saymak mümkün değildir. Kur’an-ı kerim, kadınların süse düşkün olduğunu ve fikirlerini beyan ederken hissi davrandığını söyler (Zuhruf: 18). Bunun için evin ve hükümetin reisi erkektir. Cenab-ı Peygamber de kadınların hissiliğine işaret buyurmuştur. Bunlar bir kusur veya kabahat değildir. Cenab-ı Hakkın irade ve temşiyeti icabıdır.

Caizdir. Allahü teâlânın sevdiği kullarının ruhlarına serbestlik ve kendisinden yardım isteyenlere yardım etme kudreti verdiğine inanılır.

Vilayet nişanı veya tuğu gibi bir manası vardır. İhtiyarlardan duyduğumuza göre, bu Resulullah’ın tebliğ sancağıdır. Onun izinde olan büyüklerin alametidir. Hayatlarında hanekâhlarında, vefatlarında kabirlerinin üzerinde dikili duracak, kıyamet günü her büyük, o sancakları kaldıracak, millet peşinden mahşere gidecektir.

Bu söz zamanımızda bazılarınca yanlış anlaşılıp, mübarek zâtları seviyoruz diye ibadetlerde gevşemeye sebep olabilmektedir. Suiistimale de açıktır. Sevmek itaati icap ettirir. Bir kimse seviyorsa, itaat eder. İtaat ediyorsa, sevdiği ile beraber olur. Kapasitesi zayıf ve bu sebeple derecesi düşük olsa bile, hakiki ve samimi muhabbeti sebebiyle, kabiliyet ihsan edilip, yüksek dereceler elde eder, demektir.

Takva, Allah korkusu, yani Allah’ın emir ve yasaklarına uymak demektir. İhlas ise yaptığı ibadetleri yalnızca Allah’ın rızasını kazanmak için yapmak demektir. Takva, ihlas varsa makbuldür. İhlas da takva ile mana kazanır.

Tasavvufta tarikata girmek için bütün günahlara şeyhi huzurunda tövbe edilir ve muayyen zamanlarda bu tövbe yenilenir. Böylece müridin günahlardan daha bir şevke uzak durması hedeflenir.

Nakşibendi tarikatının bir başka hususiyeti ise tarikat silsilesinin diğer tarikatlardan farklı olarak Hazret-i Ebu Bekr’e ulaşmasıdır.

Nakşibendi tarikatının hususiyetlerinden bir tanesi harika ve kerametin, hatta aşk ve muhabbetin önünde zühd ve takvanın gelmesidir. Zühd ve takva, yani dünyaya düşkün olmamak ve dinin emir yasaklarını öğrenip yapmak önceliklidir. Nakşibendi tarikatında tasavvuf yolcusunun yolun sonunda elde edecekleri, başında verilir. Bu sebeple Nakşibendi tarikatında mürit olmak da mürşid olmak da kolay değildir. İslamiyet'in batını asırlar boyunca en çok Nakşibendiler, zahirini de Osmanlılar korumaya çalışmıştır. Bu sebeple din düşmanları hassaten bu ikisini hasım edinmiştir. Yeni devirde diğer tarikatların üzerine pek gidilmediği halde, hassaten Nakşibendiler ezilmeye çalışılmıştır. Bu tarikatte en büyük keramet, istikamettir. Kerametler, rüyalar, harikalar bu tarikatte ön planda değildir. Sadelik ve mütevazılık esastır. Bunu Nakşi şeyhlerinin türbelerinde de görmek mümkündür. En sade en gösterişsiz en ücra türbeler, bunlara ait olanlardır. Şah-ı Nakşibend hazretlerine atfedilen bir beyit vardır: Der tarik-i nakşibendi lazım amed çâr terk, terk-i dünya terk-i ukba, terk-i hesti, terk-i terk. Yani mürit dünyayı terk edecek, ahireti de düşünmeyecek. Benliğini de terk edecek; hiçbir hayrı kendinden bilmeyecek. Bunları terk ettiğini de düşünmeyecek, ucba kapılmayacak. Nakşi şeyhleri asırlar boyu tasavvufun teoriğini de pratiği ile beraber yürütmüş, bidatlerle mücadele ederek sağlam bir tasavvuf esası kurmuştur.

Nakşibendilikte salikten riyazet ve mücahede istenmez. Ancak mürşid-i kamil namzetleri için mutlaka erbain (çile) çıkarmak, yani tenha bir odada, kimseyle görüşmeden ibadetle meşgul olmak, sadece namaza cemaate çıkmak, az bir yemekle idare etmek vardır. Nakşibendi tarikatinde inziva yoktur, halvet der encümen, yani halk içinde hak ile olmak vardır. Siyasetle meşgul olmamışlar, zenginler ve makam sahiplerinden uzak durmayı tercih etmişler; icabında onları ikazdan da geri durmamışlardır.

Nakşibendiler, tasavvufa bidat (çalgı, raks, kadın vs) girmesine şiddetle mani olmaya çalışmışlar, öyle olanları bünyelerinden atmışlardır. Nakşi büyükleri zahir ilimleri ile tasavvufu beraber yürütmüştür. Çoğu aynı zamanda zahir alimidir. İmam Rabbani, kelâm; Senaullah Panipati, tefsir ve fıkıh, Ahmed Ziyaeddin Gümüşhanevi hadis alimi idi. Telifatları vardır.

Remzi (Akyürek) Efendi isimli bir Mevlevî şeyhi anlattı: “İlahiyat fakültesinde tasavvuf imtihanı vardı. Dersin hocası ben idim. Abdülhakîm Arvasi Efendi hazretleri mümeyyiz seçilip gönderilmişti. Huzurlarında imtihan başladı. Talebenin birine bir sual sordum. Sualim şu idi: ‘Tarikatler arasındaki fârıka [fark] ve hususiyetler nelerdir?’ Çocuk: ‘Hârika ve kerâmette Kâdirîlik, aşk ve muhabbette Mevlevîlik, zühd ve takvâda Nakşîlik’ cevabını verdi. ‘Sen bunlardan birini tercih vaziyetinde olsan, hangisini ihtiyar ederdin?’ diye sordum. Talebe, herhalde, hocasının Mevlevî olduğunu düşünmüş olacak ki, bir cemile yaptı ve: ‘Mevlevîliği ihtiyar ederdim, efendim’ dedi. Sormak, talebenin tercih ölçüsünü kurcalamak lâzımdı. ‘Niçin Mevlevîliği seçerdin, oğlum?’ dedim. Hemen cevap verip: ‘Aşk ve muhabbete her şey dâhildir’ dedi. Bu söz üzerine, Abdülhakîm Efendi Hazretleri, çocuğa, ‘Aferin!’ dediler. İmtihan bitti. Çıktık, Efendi Hazretleri ile yan yana yürürken, kendilerine: ‘Efendim, çocuk hocasının tarikati olan Mevlevîliği seçti, düşüncesini söyledi ve siz onu, aferin ile takdir buyurdunuz. Halbuki siz Nakşîsiniz. Sebebini sual edebilir miyim?’ dedim. İşte o zaman, Efendi Hazretleri bana, insanoğlunun elinin, idrakinin erişemeyeceği şu ince manayı ikram edip: ‘Çocuk doğru söyledi. Aşk ve muhabbete her şey dâhildir. Şu var ki, Nakşîlerin zühd ve takvâsı, bu aşk ve muhabbeti örtmeğe perde olmaktadır. Çocuk doğruyu söyledi. Zühd ve takvâ ile örtülü aşk ve muhabbeti ayırd edecek kadar derine inemezdi’ buyurdu.”